Ursa Major: gids voor sterrenbeelden
Ursa Major, ook bekend als de Steelpan (we zullen later uitleggen waarom deze naam niet helemaal correct is), is het meest herkenbare sterrenbeeld op het noordelijk halfrond. Het werd meer dan 2000 jaar geleden door de Griekse astronoom Claudius Ptolemaeus in zijn Almagest opgenomen en is nu over de hele wereld gekend. Ursa Major is niet alleen een van de makkelijkste om te vinden; het helpt je ook andere sterren en sterrenbeelden te vinden.
Inhoud
- Belangrijke feiten over Ursa Major
- Hoofdlocatie van Ursa Major
- Helderste sterren van Ursa Major
- Deep-sky objecten in Ursa Major
- Mythologie rond Ursa Major
- Veelgestelde vragen
Belangrijke feiten over Ursa Major
- Naam: Ursa Major (de Grote Beer)
- Afkorting: UMa
- Asterisme: de Steelpan
- Grootte: 1.280 vierkante graden (3e grootste sterrenbeeld)
- Rechte klimming: 10,67 h
- Declinatie: +55,38°
- Zichtbaar tussen: 90°NB – 30°ZB
- Hemels halfrond: noordelijk
- Helderste ster: Alioth (Epsilon Ursae Majoris)
- Belangrijkste sterren: 19
- Messier DSO: 7
- Aangrenzende constellaties: Boötes, Camelopardalis, Canes Venatici, Coma Berenices, Draco, Leo, Leo Minor, Lynx
Hoofdlocatie van Ursa Major
Ursa Major is zichtbaar op breedtegraden tussen 90°NB en 30°ZB. Het beslaat 1.280 vierkante graden of 3,10% van de nachtelijke hemel en is zo het op twee na grootste sterrenbeeld. Waarnemers op het noordelijk halfrond kunnen het elke nacht zien, het hele jaar door.
Waar bevindt zich de Steelpan aan de hemel?
De Steelpan (ook bekend als "de Grote Wagen") is Ursa Major 's asterisme, het prominente patroon van sterren dat kleiner is dan het sterrenbeeld zelf. Om het te vinden, zoek je naar de vorm van de kom met een handvat. Het is het meest herkenbare patroon aan de hemel, bestaande uit heldere sterren die de staart en de achtervoet van de Grote Beer vormen. Op het noordelijk halfrond staat de Steelpan in de lentemaanden hoog aan de hemel en in de herfst dicht bij de horizon. Op het zuidelijk halfrond is het asterisme het best te zien van april tot juni in de regio's ten noorden van 25°ZB.
Hoe vind je Grote Beer?
De andere delen van Ursa Major zijn moeilijker om te herkennen dan zijn heldere Steelpan. Het hoofd en bovenlichaam van de Grote Beer bevatten vier heldere sterren aan de rechterkant van de Steelpan of Grote Wagen. Drie andere sterren vormen de voorpoten van de beer. Tot slot bestaan de achterpoten uit vier sterren die zich uitstrekken langs de linkerzijde van de kom.
Ontdek andere hemellichamen met behulp van de Steelpan
De twee sterren aan de buitenrand van de kom van de Steelpan – Merak en Dubhe – worden "de Wijzers" genoemd omdat ze naar Polaris wijzen. Om de Poolster te vinden, teken je een denkbeeldige lijn tussen deze twee sterren en breidt je deze ongeveer vijf keer uit. Wanneer je Polaris vindt, ben je op weg naar het vinden van 'het Steelpannetje' en uiteindelijk de Ursa Minor-constellatie (Kleine Beer). Polaris is de helderste ster in Ursa Minor die het einde van het handvat van de Kleine Beer markeert.
Bovendien kun je met behulp van de Grote Beer Arcturus lokaliseren. Om het te vinden, verleng je de boog van het handvat van de Steelpan tot ongeveer 30° met behoud van de natuurlijke curve. Arcturus is de oranje ster, de helderste in het sterrenbeeld Ossenhoeder (Boötes). Deze is het best te zien in de lente- en zomermaanden op het noordelijk halfrond en in de winter en herfst op het zuidelijk halfrond. Als je de curve verder verlengt, kun je ook Spica vinden, de helderste ster in het sterrenbeeld Maagd.
Teken een denkbeeldige lijn tussen twee sterren van de Steelpan aan het uiteinde van het handvat – Megrez en Phad – en verleng deze ongeveer 45°. Je vindt Regulus, de helderste ster in het sterrenbeeld Leeuw.
Hoe vind je Ursa Major met apps voor sterrenkijken?
Als je niet zeker weet of je Ursa Major of de aangrenzende sterrenbeelden juist hebt gevonden, controleer dan met sterrenkijk-apps.
Om de Grote Beer te vinden met behulp van de Star Walk 2-app, tik je op het vergrootglas en typ je 'Beer' in de zoekbalk. Het eerste resultaat, Ursa Major met het berenpictogram, is degene die je zoekt. Tik erop en de pijl zal je, op basis van je geolocatie, naar het sterrenbeeld aan de nachtelijke hemel leiden.
De andere handige sterrenkijk-app Sky Tonight werkt op dezelfde manier. Om de Grote Beer te vinden, tik je op het vergrootglas en typ je 'Beer' in het zoekveld. Tik op het eerste resultaat – Ursa Major – en tik vervolgens op het doelpictogram om de huidige positie aan de hemel te zien. Als je op het kompaspictogram tikt, helpt de pijl je de constellatie te vinden op basis van je geolocatie. In Sky Tonight vind je ook het Steelpan-asterisme zelf terug. Om dat te doen, typ "Steelpan" in het zoekveld en kies het relevante resultaat.
Lees meer over de 7 gratis sterrenkijk-apps en vind de beste voor jou.
Helderste sterren van Ursa Major
De bekendste sterren van Ursa Major zijn die van de Steelpan: Benetnash (Alkaid), Mizar-Alcor, Alioth, Megrez, Dubhe, Merak en Phad (Phecda). Mizar-Alcor is een systeem dat ten minste drie paren sterren bevat, maar met het blote oog ziet het eruit als een enkele ster. De helderste sterren in het asterisme zijn Alioth, Dubhe en Merak.
Alioth (ε UMa, HIP 62956, HR 4905)
Alioth (Epsilon Ursae Majoris) is de helderste ster in de Grote Beer en de eenendertigste helderste aan de nachtelijke hemel, met een magnitude van 1,8. Ze bevindt zich in het handvat van de Steelpan, het dichtst bij de kom. De ster is bijna drie keer zo zwaar als onze zon en bevindt zich op 82 lichtjaar ervan. Het is ook een van de 58 primaire sterren die van oudsher gebruikt worden in de hemelnavigatie. 'Alioth' komt van het Arabische 'alyat al-hamal', wat 'de vette staart van het schaap' betekent.
Dubhe (α UMa, HIP 54061, HR 4301)
Dubhe (Alfa Ursae Majoris) is de op één na helderste ster in Ursa Major, en is het rechterbovenpunt van de kom van de Steelpan. De schijnbare magnitude is 1,8. Dubhe is het spectroscopische binaire systeem waarin de primaire ster Dubhe A een oranje reus van ongeveer 4,25 zonnemassa 's is. Samen met Alioth maakt Dubhe deel uit van de lijst van primaire navigatiesterren. De naam van de ster komt uit het Arabisch en betekent 'de rug van de Grote Beer.' Dubhe is een van de twee sterren van de Steelpan waarmee Polaris kan worden gevonden.
Merak (β UMa, HIP 53910, HR 4295)
Merak (Beta Ursae Majoris) is de vijfde helderste ster in Ursa Major en is het rechterbenedenpunt van de kom van de Steelpan. Samen met Dubhe is het een "wijzer" om Polaris te vinden. Merak is een blauwwitte subreuzenster met een schijnbare magnitude van 2,3. Ze bevat 2,7 zonnemassa 's en bevindt zich op ongeveer 80 lichtjaar van onze Zon. De naam "Merak" komt van het Arabische "al-maraqq", wat "de lendenen" betekent.
Deep-sky objecten in Ursa Major
Ursa Major bevat 514 deep-sky objecten, hoewel de meeste erg vaag zijn. Zeven van de deep-sky objecten in Ursa Major zijn opgenomen in de Messier catalogus. Deze zijn:
- Messier 40 (M40, Winnecke 4),
- Messier 81 (M81, NGC 3031, Bodestelsel),
- Messier 82 (M82, NGC 3034, Sigaarstelsel),
- Messier 97 (M97, NGC 3587, Uilnevel),
- Messier 101 (M101, NGC 5457, Windmolenstelsel),
- Messier 108 (M108, NGC 3556),
- Messier 109 (M109, NGC 3992).
Laten we de drie best waarneembare objecten eens nader bekijken.
Messier 81 (M81, NGC 3031, Bodestelsel)
M81 is een spiraalvormig sterrenstelsel met een magnitude van 6,9. Dit stelsel bevindt zich op ongeveer 12 miljoen lichtjaar van ons zonnestelsel. Je kunt het zwakke licht van het sterrenstelsel zelfs door een verrekijker zien, maar de kern ervan kan je enkel door een telescoop waarnemen. De beste tijd het Bodestelsel te observeren is in april.
Messier 97 (M97, NGC 3587, Uilnevel)
De Uilnevel is een van de vier planetaire nevels in de Messier-catalogus. Het heeft een magnitude van 9,9 en kan bij goed weer worden gezien als een vage stip door een verrekijker. Met meer professioneel materiaal krijg je een beter zicht op de nevel – de twee uilenogen zijn te zien door middel van 10-inch en grotere telescopen.
Messier 82 (M82, NGC 3034, Sigaarstelsel)
M82 ligt op een afstand van 12 miljoen lichtjaar van de aarde. Het staat bekend om zijn buitengewoon hoge snelheid van sterrenvorming – sterren worden er 10 keer sneller geboren dan in onze Melkweg. Het Sigaarstelsel schijnt met een magnitude van 8,41. Het kan het beste worden waargenomen in april met een professionele telescoop. Toch kun je het zelfs met een verrekijker als een lichtpuntje zien.
Mythologie rond Ursa Major
De naam Ursa Major betekent "de grote beer" in het Latijn. De eerste vermelding van de constellatie op schrift behoort aan Homerus. In “De Odyssee” verwijst hij ernaar als “de Beer, die ook wel de Wagen genoemd wordt".
Griekse mythen over Ursa Major
Zoals de Griekse mythe uitlegt, was er een nimf, Callisto genaamd, die een gelofte van maagdelijkheid aflegde aan Artemis. Zeus hield echter van haar, en ze hadden samen een zoon Arcas. Een versie zegt dat Artemis Callisto probeerde te vermoorden omdat ze haar gelofte had gebroken, maar Zeus veranderde zijn minnares in een beer aan de hemel. In een andere versie was het Hera die Callisto probeerde te vermoorden uit jaloezie. In de derde versie wordt verder uitgelegd dat de zoon Arcas opgroeide terwijl zijn moeder vijftien jaar als een beer door de bergen dwaalde. Op een keer ontmoette Arcas Callisto tijdens de jacht en doodde bijna zijn moeder, maar Zeus kwam tussen en veranderde Callisto in Ursa Major en Arcas in het Ossenhoeder-sterrenbeeld.
Ursa Grote Inheemse Amerikaanse mythen
Inheemse Amerikanen hebben twee algemene Ursa Major mythen. Volgens de eerste, vertegenwoordigt het sterrenbeeld zeven broers en hun zus die naar de hemel vluchtten om te ontsnappen aan een achtervolger. De broers werden de zeven grote sterren van de Steelpan, en het meisje werd de kleine ster Alcor. In het gruwelijke verhaal werden de kinderen achtervolgd door het hoofd van hun moeder, die was onthoofd door hun vader.
Een andere wijdverspreide mythe vertelt over de beer die door een jager of jagers wordt achtervolgd. Volgens de legende van de Iroquois-stammen hadden zes jagers een beer opgejaagd. Drie van hen werden gedood door een stenen reus en de andere drie werden samen met de beer overgebracht naar de hemel om Ursa Major te worden.
De Grote Beer in andere culturen
De Grote Beer-constellatie deelt soortgelijke herkomstverhalen in Noord-Amerika en Zuid-Azië. Dit zou kunnen betekenen dat het sterrenbeeld meer dan 50.000 jaar geleden zijn naam kreeg toen er een Paleolithische berencultus bestond. Ursa Major heeft nog andere oude namen:
- Mesopotamisch: Mul Mar Gid Da (“het sterrenbeeld van de lange strijdwagen”);
- Egyptisch: Khepesh (“de dij”);
- Chinees: Pih Tow ("de noordelijke bushel");
- Hindoe: Saptarshi (“de zeven wijzen”);
- Perzisch: Haptoiringa (“de zeven tronen”).
Veelgestelde vragen
Waarom is Ursa Major zo belangrijk?
Ursa Major is het meest herkenbare sterrenbeeld. Het komt voor in de cultuur van verschillende naties, van Homerus en de Bijbel tot inheemse Amerikaanse mythen. Het is ook een goed referentiepunt om naar andere sterren en sterrenbeelden te zoeken. Ontdek hoeveel je weet over sterrenbeelden in onze uitdagende quiz.
Hoeveel sterrenstelsels zijn er in Ursa Major?
Ursa Major bevat in totaal 511 sterrenstelsels, maar slechts enkele zijn goed observeerbaar. De beste doelen voor amateurtelescopen zijn het Sigaarstelsel (M82, NGC 3034) en het Bodestelsel (M81, NGC 3031). Lees verder om meer gemakkelijk te observeren deep-sky objecten te vinden .
Maakt de Poolster deel uit van Ursa Major?
De Poolster (ook gekend als Polaris) is een ster in het sterrenbeeld Kleine Beer (Ursa Minor). De sterren Merak en Dubhe van het sterrenbeeld Ursa Major helpen om Polaris aan de nachtelijke hemel te vinden – je moet een denkbeeldige lijn tussen hen trekken en deze vervolgens vijf keer verlengen. Om snel een ster of sterrenbeeld te vinden, bekijk de instructievideo over sterrenkijken.
Is de sgeelpan hetzelfde als Ursa Major?
De Steelpan is Ursa Major's asterisme – het prominente patroon van sterren dat kleiner is dan het sterrenbeeld zelf. Het vormt de achtervoet van de Grote Beer. De Steelpan bestaat uit zeven belangrijkste sterren, waarvan er zes de helderste van het hele sterrenbeeld zijn. De rest van Ursa Major is met het blote oog moeilijk te zien als de hemel lichtvervuild is. Leer hoe je Ursa Major en andere sterrenbeelden kunt vinden in onze infographic.
Waarom worden de constellaties Ursa Major en Ursa Minor circumpolaire constellaties genoemd?
Ursa Major en Ursa Minor draaien constant rond Polaris en gaan nooit onder de horizon op het noordelijk halfrond. Daarom worden ze circumpolaire constellaties genoemd. Ze kunnen zich boven of onder de Noordster bevinden, afhankelijk van het seizoen. De bekendste circumpolaire constellatie op het zuidelijk halfrond is het Zuiderkruis. Controleer je kennis van de sterrenbeelden in het raadspel!
Nu weet je dat Ursa Major meer is dan alleen het beroemde komvormige asterisme. Het is belangrijk voor cultuur, wetenschap en zelfs scheepvaartnavigatie. Bovendien helpt het bij het lokaliseren van andere sterren en sterrenbeelden aan de nachtelijke hemel. Begin dus met het verkennen van het universum vanuit de Steelpan!
