Een eeuw planetaria: Terugblik op 100 jaar hemelse ontdekkingen
Planetaria zijn al sinds de oudheid bekend en zijn natuurlijk veel veranderd: je kunt nu thuis een planetariumvoorstelling houden of zelfs een zakplanetarium hebben, zoals de Sky Tonight en Star Walk 2 apps. Elk jaar vieren we de Internationale Dag van de Planetaria, maar 2025 is extra bijzonder — het is precies 100 jaar geleden dat het eerste projectieplanetarium werd gemaakt. In het artikel van vandaag leren we waarom planetaria belangrijk zijn, praten we over hun geschiedenis en onthullen we hoe je je eigen planetarium thuis kunt maken.
Inhoud
- Internationale Dag van de Planetaria
- Wat is een planetarium?
- Geschiedenis van planetaria: van de oudheid tot de moderne tijd
- Hoe maak je een planetarium?
- Wat is een planetarium: belangrijke punten om te onthouden
Internationale Dag van de Planetaria
De Internationale Dag van de Planetaria wordt jaarlijks gevierd op 7 mei. Op deze dag wordt het belang gevierd van het planetarium als educatief hulpmiddel dat ons van de pracht en schoonheid van het universum laat genieten. De belangrijkste doelen van het evenement zijn het informeren van het publiek over de significante rol die planetariums spelen in cultuur, wetenschap en onderwijs, en mensen laten begrijpen dat astronomie een aangename en boeiende activiteit is. Een ander belangrijk doel van de Internationale Dag van de Planetariums in het aanmoedigen van internationale samenwerkingen tussen planetariums in verschillende landen.
De Italiaanse Vereniging van Planetaria organiseerde in 1991 voor het eerst de Dag van de Planetaria in Italië. De International Planetarium Society (IPS) ondersteunde dit initiatief en in 1995 werd de Dag van de Planetaria voor het eerst wereldwijd gehouden.
Wanneer is de Internationale Dag van de Planetaria?
Traditioneel wordt de Internationale Dag van de Planetaria gevierd op de tweede zondag van maart. Echter, de Internationale Planetariumvereniging heeft besloten de dag te verplaatsen naar 7 mei vanaf 2024. De datum is gekoppeld aan een belangrijke gebeurtenis in de geschiedenis van planetaria: op 7 mei 1925 opende het eerste projectieplanetarium, ook bekend als het Zeiss-planetarium, in het Deutsches Museum in München, Duitsland. Het jaar 2025 markeert het honderdjarig jubileum van deze gebeurtenis.
Wat is een planetarium?
Een planetarium is een theater dat is gebouwd voor het presenteren van educatieve en vermakelijke shows over de sterrenhemel en astronomie in het algemeen. Doorgaans worden in planetariums voorstellingen van hemellichamen geprojecteerd op een groot koepelvormig scherm. Het woord 'planetarium' kan ook worden gebruikt om instrumenten te omschrijven die het zonnestelsel of het universum in beeld brengen, soms in de vorm van een computersimulatie.
Wat zit er in een planetarium?
- De belangrijkste eigenschap van een planetarium is een groot koepelvormig scherm dat het hele plafond bedekt. Deze koepel fungeert als een canvas voor verbluffende visuals van de nachtelijke hemel.
- Het projectiesysteem projecteert afbeeldingen op de koepel, waardoor een gedetailleerd beeld van de nachtelijke hemel wordt gerecreëerd.
- Een audiosysteem vult de visuals aan en biedt een rijk geluidslandschap.
- Comfortabele zitplaatsen zorgen voor een onbelemmerd uitzicht op de koepel vanuit elke hoek, zodat iedereen een optimale kijkervaring kan hebben.
- Veel planetaria hebben ook telescopen die je kunt gebruiken om sterren en planeten te bekijken.
Wat doe je in een planetarium?
In een planetarium kun je verschillende activiteiten en shows ervaren. Veel planetaria bieden meeslepende volledige koepelfilms die je meenemen op virtuele reizen door de ruimte, verre sterrenstelsels en kosmische fenomenen verkennend. Je kunt workshops en lezingen bijwonen, die sterrenkijk-sessies, telescoopbediening of zelfs astrofotografielessen kunnen omvatten. Sommige planetaria bieden zelfs interactieve tentoonstellingen waar je meer kunt leren over astronomie en deelnemen aan hands-on activiteiten. Of je nu sterren kijkt, over het universum leert of gewoon geniet van de schoonheid van de nachtelijke hemel, een bezoek aan een planetarium is een fascinerende en educatieve ervaring voor alle leeftijden.
Geschiedenis van planetaria: van de oudheid tot de moderne tijd
Laten we de geschiedenis induiken om meer te weten te komen over de voorgangers van moderne planetariums en hun evolutie van deze primitieve instrumenten naar de hedendaagse wonderen van wetenschap en technologie.
Wat was het eerste planetarium?
De geschiedenis van het planetarium gaat terug tot in de oudheid. De vroegst bekende voorstelling van de sterrenhemel is gevonden in het graf van Senenmoet, een oud-Egyptische architect. Archimedes, een Griekse alleskunner, was de eerste die een primitief planetarium maakte: rond 250 v.Chr. maakte hij een globe van gegoten metaal die de bewegingen van de aarde demonstreerde. Rond 150 n.Chr. tekende de wiskundige en astronoom Ptolemaeus zijn ontwerpen voor een hemelglobe op. Hoewel deze globe nooit is teruggevonden, zijn de aantekeningen voor de constructie ervan bewaard gebleven.
In de middeleeuwen werden in een aantal kathedralen astronomische klokken gebruikt waarop de posities van de zon, de maan, sterrenbeelden en grote planeten konden worden afgelezen. In 1584 vervaardigde de Deense astronoom Tycho Brahe de eerste hemelglobe. Dit model van een hemelbol had een diameter van 1,5 meter en toonde sterren die met het blote oog zichtbaar waren. Enkele decennia later, in 1654, werd de Globe van Gottorf vervaardigd in Gottorf, Duitsland. Binnen deze globe, met een diameter van ongeveer vier meter stond een cirkelvormige bank voor meerdere mensen. Op de binnenzijde van de Globe van Gottorf werd de sterrenkaart met astrologische en mythologische symbolen afgebeeld.
Een van de voorgangers van de moderne planetariums is het instrument dat we planetarium noemen, een mechanisch model van het zonnestelsel, dat werd gebruikt om de bewegingen van de planeten en hun manen rondom de zon na te bootsen. Het eerste planetarium werd in 1704 vervaardigd door klokkenmakers George Graham en Thomas Tompion. Dit instrument werd vernoemd naar Charles Boyle, de 4de Graaf van Orrery, een Engelse edelman en beschermheer van de wetenschappen. Het planetarium van Eise Eisinga, het oudste werkende planetarium, werd tussen 1774 en 1781 in Nederland vervaardigd.
Wie vond de planetarium projector uit?
Een andere manier om de bewegingen van de planeten te tonen ontstond pas in de jaren 1920, toen de eerste planetarium projector werd uitgevonden door de firma Carl Zeiss. In 1919 vatte Walther Bauersfeld, hoofdontwerper van de firma Carl Zeiss, het idee op om de hemelobjecten in een donkere kamer te projecteren. Het kostte Bauersfeld en een grote groep wetenschappers en ingenieurs meerdere jaren van berekeningen en onderzoek om het idee uit te voeren. Als gevolg daarvan werd de eerste moderne planetarium projector gebouwd, die het mogelijk maakte de grote verscheidenheid van hemellichamen van ons prachtige heelal te tonen.
Wat is een modern planetarium?
Pas in de jaren 1920 werd het eerste projectieplanetarium uitgevonden door het bedrijf Carl Zeiss. Hiermee konden de planetaire bewegingen op een nieuwe manier in beeld worden gebracht. In 1919 kwam Walther Bauersfeld, hoofdontwerpingenieur van Carl Zeiss, op het idee om de hemellichamen in een donkere ruimte te projecteren. Het zou Bauersfeld en een uitgebreide staf van wetenschappers en ingenieurs nog enkele jaren aan berekeningen en onderzoek kosten om het idee uit te voeren. Het resultaat was het eerste moderne projectieplanetarium, waarmee het mogelijk werd om een grote verscheidenheid aan hemellichamen uit ons prachtige universum te laten zien.
In de jaren 1980 verschenen de eerste digitale projectoren die computersimulaties projecteerden en het grote publiek kennis lieten maken met de moderne astrofysica. Vandaag de dag kunnen we dankzij deze computersimulaties opstijgen vanaf de aarde en door de ruimte reizen, waarbij we andere planeten en verafgelegen sterren kunnen bezoeken. Dit hebben we mede te danken aan onze gegevens van het universum, die niet alleen zijn verkregen met behulp van telescopen, maar ook met ruimtesondes. Bovendien zijn er tal van draagbare planetariums, die veel gebruikt worden op scholen, universiteiten en tentoonstellingen, en planetarium-apps die liefhebbers van astronomie helpen om op om wanneer of waar dan ook het universum te verkennen.
Hoe maak je een planetarium?
Als er geen planetarium bij je in de buurt is of als je gewoon creatief aan de slag wilt, kun je ook zelf een planetarium projector maken. Het is in feite een nachtlampje dat sterren op je muren en plafond projecteert. Om er een te maken, volg je de onderstaande stappen.
- Neem een blikje of een vierkante kartonnen doos die als houder gebruikt gaat worden en zoek een lichtbron die op de houder past die je gekozen hebt en die van buiten op een stroombron aangesloten kan worden.
- Zoek patronen van sterrenbeelden op het internet en print er een uit op een vel papier. Let op: het patroon van de sterrenbeelden moet om je blikje of doosje passen.
- Plak het sterrenbeeldpatroon tijdelijk op je blikje of doosje en gebruik een speld om er gaatjes in te maken. Maak grotere gaten voor grote sterren op je sjabloon en kleinere voor de kleine sterren.
- Haal het sjabloon van de sterrenbeelden weg. Je ziet een patroon van punten waar het licht doorheen geprojecteerd wordt.
- Maak een gat voor je lichtbron in het onderste deel van je houder en zet de lichtbron erin.
- Plak de onderkant op zijn plaats en plak met plakband alle plekken af waar licht doorheen kan ontsnappen.
Zo, daar is hij dan! Zet je compacte planetarium in een donkere kamer, doe de lichtbron binnen aan en geniet van het sterrenkijken! Als je het hierboven beschreven proces beter wilt begrijpen, bekijk dan deze videohandleiding over hoe je thuis een planetarium maakt.
Er is zelfs een eenvoudiger manier om binnen in je huis een sterrenhemel te creëren. Gebruik de sterrenkijk-apps Star Walk 2 en Sky Tonight als je draagbare planetarium! Zet de AR modus aan, dan zie je de sterrenhemel op muren en meubels in je kamer geprojecteerd. Aanschouw sterren, planeten, sterrenbeelden, manen en andere ruimteobjecten in de sterrenhemel boven je met je eigen virtuele planetarium!
Wat is een planetarium: belangrijke punten om te onthouden
Een planetarium is een speciale plek waar je veel kunt leren over astronomie en de nachtelijke hemel. In de regel heeft het een groot koepelvormig scherm waarop de hemelbeelden worden geprojecteerd. Planetaria bieden een breed scala aan activiteiten, waaronder astronomisch gethematiseerde workshops, lezingen en tentoonstellingen. Als je geïnteresseerd bent in sterrenkijken, zul je zeker een planetarium willen bezoeken en zul je ook genieten van het gebruik van Star Walk 2 en Sky Tonight – mobiele planetaria op je apparaat.
Veel plezier bij het sterrenkijken!
